Upotoshaji wa Akili: Jinsi Kutojitosheleza kwa Mazingira Kunavyopotosha Mtazamo wa Uwezo wa Akili wa Waafrika

Utangulizi

Katika mijadala ya kimataifa kuhusu akili, bara la Afrika mara nyingi huonyeshwa kuwa lina upungufu wa kiakili—mtazamo unaotegemea vipimo visivyotilia maanani muktadha wa kijamii na kimazingira. Tatizo si akili za Waafrika, bali ni mazingira yanayozuia uonyeshaji wa uwezo huo. Akili si sifa tulivu wala urithi wa moja kwa moja; hukuzwa, hupimwa na kuonekana ndani ya mifumo ya kijamii na kimazingira mahsusi.

Katika makala hii, natafakari jinsi ukosefu wa usawa katika elimu, umaskini, utekelezaji mbovu wa sera, utapiamlo, na zana za upimaji zenye upendeleo wa kitamaduni zinavyochangia kudharauliwa kwa uwezo wa kiakili wa Waafrika. Nikijiegemeza kwenye nadharia maarufu za kisaikolojia na tafiti za ukuaji wa binadamu, natetea kwamba kinachoonekana kama udhaifu, mara nyingi ni upotovu wa matokeo yanayosababishwa na mazingira duni—si upungufu wa kuzaliwa nao.

Udanganyifu wa Uduni: Jinsi Akili Inavyopimwa na Kueleweka Vibaya

Mtazamo wa kawaida kuhusu akili unaendelea kulenga kipimo cha IQ (Quotient ya Akili), nambari ambayo imetiliwa uzito kupita kiasi katika kuamua thamani ya kiakili ya mtu. Hata hivyo, vipimo vya IQ si zana zisizoegemea upande wowote kama watu wengi wanavyodhani. Zilitengenezwa Magharibi kwa kutumia thamani na mitazamo ya kitamaduni ya Kimagharibi, hivyo kupendelea aina fulani za ujuzi wa kimantiki na kilugha huku zikipuuzia vipengele vingine kama vile uwezo wa kuona mambo kwa jicho la anga (spatial reasoning), uelewa wa kijamii, au akili ya kiikolojia—ambavyo mara nyingi vina nguvu zaidi katika muktadha wa Kiafrika.

Kulingana na utafiti wa Psico Smart wa mwaka 2023, karibu 75% ya vipimo vya akili duniani vinapimwa na kuwekwa viwango kwa kutumia idadi ya watu wa Magharibi, jambo linalovifanya viwe na upendeleo wa kimfumo dhidi ya watu kutoka maeneo yasiyoendelea kiviwanda au yaliyo na malezi tofauti ya kijamii. Vipimo hivyo huonyesha zaidi kiwango cha mwingiliano wa mtu na mazingira ya kielimu kuliko uwezo wake halisi.

Akili Katika Muktadha: Nadharia za Kisaikolojia Zinazobadilisha Mjadala

Nadharia nyingi za msingi za kisaikolojia zimevunja hoja rahisi kwamba IQ pekee ndio kipimo cha akili, na zaidi ya hapo, zinaonyesha kuwa akili inategemea muktadha.

1. Nadharia ya Kijamii na Kitamaduni – Lev Vygotsky
   Vygotsky alisisitiza kuwa ukuaji wa kiakili huathiriwa kwa kina na mwingiliano wa kijamii na zana za kitamaduni. Uwezo wa mtoto hukua kupitia msaada wa wanaomlea na jamii anayoishi.

   Katika maeneo mengi ya Afrika, ambapo watoto hukosa vitabu, vifaa vya kidijitali, na elimu inayochochea tafakari, hukosa mazingira muhimu ya kujifunza aliyoyasisitiza Vygotsky. Uwezo wao haukosekani, bali haujapata nafasi ya kuibuliwa.

2. Nadharia ya Mifumo ya Ikolojia – Urie Bronfenbrenner
   Bronfenbrenner alieleza kuwa ukuaji wa mtu huathiriwa na mifumo mingi kama familia, shule, jamii, utamaduni, na sera za kitaifa. Mifumo hiyo huweza kusaidia au kuzuia maendeleo ya kiakili.

   Katika nchi zenye shule zisizo na rasilimali, jamii zilizoathiriwa na umaskini, na serikali zisizofanya kazi ipasavyo, matokeo ya kiakili huakisi mazingira hayo, si uwezo wa kuzaliwa.

3. Akili Nyingi – Howard Gardner
   Gardner alileta mapinduzi katika uelewa wa akili kwa kupendekeza kuwa kuna aina mbalimbali za akili: kuanzia muziki na ujuzi wa mwili hadi uelewa wa watu na mazingira ya asili.

   Jamii nyingi za Kiafrika huonyesha umahiri katika maeneo yasiyotambuliwa na vipimo vya IQ: mafundi wana ujuzi wa kianga na uelewa wa kina wa mikono; wakulima na wawindaji wana uwezo wa kuona dalili za mabadiliko ya kiasili; simulizi za mdomo huendeleza ufasaha wa lugha na akili ya uhadithi. Haya yote ni maumbo halali ya akili, ingawa hayatambuliwi katika vipimo rasmi.

4. Saikolojia ya Kitamaduni – Richard Shweder na wengine
   Saikolojia ya kitamaduni hushikilia kwamba michakato ya kiakili si sawa kwa kila jamii. Mbinu za kutatua matatizo na uwezo wa kufikiri kwa kina huzingatia mazingira ya kitamaduni.

   Kwa hiyo, akili si tu kile mtu anachoweza kufanya, bali ni kile anachotarajiwa na kuwezeshwa kufanya. Mtoto ambaye hajawahi kuona aljebra hawezi kuitwa mjinga kwa kushindwa kuitatua; yeye hajapewa zana hiyo ya kiakili.

5. Saikolojia ya Ukuaji na Umuhimu wa Misingi ya Maisha ya Awali
   Tafiti nyingi zimethibitisha umuhimu wa lishe bora, usalama, uchochezi wa akili, na msaada wa kihisia katika miaka ya awali ya maisha kwa mafanikio ya baadaye ya kiakili.

   Kusini mwa Jangwa la Sahara, zaidi ya 30% ya watoto walio chini ya miaka mitano wana utapiamlo unaosababisha kudumaa—hali inayohusishwa na matatizo ya ukuaji wa ubongo. Hali kama vile kupuuzwa kielimu na msongo wa utotoni hupunguza uwezo wa ubongo kubadilika, jambo linaloathiri umakini, kumbukumbu, na uwezo wa kufanya maamuzi.

Athari ya Flynn: Mwanga wa Kilicho Mwezekana
Athari ya Flynn, iliyotajwa kwa heshima ya mwanasaikolojia James R. Flynn, inaelezea ongezeko la kihistoria la alama za IQ duniani, hasa katika jamii zilizoimarisha huduma za afya, elimu, na lishe.

Katika utafiti wa muda mrefu uliofanywa vijijini Kenya, Flynn na wenzake waligundua kuwa kati ya mwaka 1984 hadi 1998, alama za IQ kwa watoto ziliongezeka kwa karibu pointi 14. Ongezeko hilo lilihusishwa na elimu bora na mpangilio wa uzazi wa familia. Hii inaonyesha kuwa akili si jambo lisilobadilika; hukua kulingana na mazingira. Ni jambo linalobadilika, linalotegemea fursa, na huweza kulelewa.

Mfano wa Mbegu na Udongo
Fikiria mbegu mbili zinazofanana—moja imepandwa katika udongo wenye rutuba, nyingine kwenye ardhi kavu na yenye mawe. Ya kwanza huota vizuri, ya pili hukauka. Lakini si sahihi kusema kuwa mbegu ya pili haikuwa na uwezo; haikupata lishe, si kwamba haikuwa na uwezo.

Ndivyo ilivyo kwa akili. Afrika haina uhaba wa mbegu. Kinachokosekana ni “udongo” wa taasisi, uchumi na elimu unaohitajika ili mbegu hizo ziote na kustawi.

Nafasi ya Sera na Uzembe wa Kimuundo
Si sahihi kulaumu “udhaifu wa kitamaduni” au “kutokujituma.” Hizi ni dalili za juu juu za uzembe wa kimuundo. Mifumo duni ya elimu, afya ya umma isiyojitosheleza, ufisadi, na uwekezaji hafifu katika maendeleo ya utotoni, vyote kwa pamoja huunda mazingira yasiyofaa kwa ukuaji wa kiakili.

Suluhisho si kuhoji akili ya Waafrika, bali kuhoji mifumo inayozuia uwezo huo kuchanua.

Kubadili Mtazamo

Uwezo wa kiakili wa Afrika haupaswi kutiliwa shaka. Kinachopaswa kutiliwa shaka ni mtazamo tunaotumia kuupima. Akili huundwa, hukua na hufunuliwa na mazingira, na mazingira ambamo Waafrika wengi hukulia yameathiriwa kimfumo.

Ni wakati muafaka tuondokane na fikra za upungufu na tukumbatie mtazamo wa kimuktadha, wa pande nyingi na unaozingatia maendeleo. Einstein ajaye anaweza kuzaliwa Kisumu au Kano, lakini nafasi yake ya kusoma, kufikiri, na kung'aa inategemea mazingira—si asili.